ANS

In deze rubriek staat iedere maand een ander issue centraal, waarover de meningen sterk zijn verdeeld. Deze maand: de vrije wil, een illusie?

Onlangs verscheen het boek My brain made me do it van neurowetenschapper Eliezer J. Sternberg. Hij beargumenteert hierin dat de mens geen vrije wil heeft, een opvatting die steeds meer terrein wint. Andere groepen academici zijn het echter radicaal oneens met deze stelling. Filosofen, psychologen en neurologen vertegenwoordigen uiteenlopende standpunten over de vrije wil van de mens. De discussie reikt verder dan het domein van de wetenschap. Onze maatschappij is er, bijvoorbeeld in de rechtspraak, op gebouwd dat we bewust beslissingen nemen. Wanneer de vrije wil niet zou bestaan, zou niemand verantwoordelijk zijn voor eigen daden. Dat heeft als gevolg dat we begrippen als opzet en intentie moeten schrappen uit de rechtspraak. Hoe kunnen mensen immers gestraft worden als zij niet volledig verantwoordelijk zijn voor misdaden? Anderen bestrijden deze opvatting van het ontbreken van de vrije wil en zijn van mening dat mensen bewust besluiten nemen en hiervoor dus wel degelijk gestraft kunnen worden. Reden genoeg om dit wetenschappelijke debat met grote maatschappelijke gevolgen in kaart te brengen: neemt de mens bewust beslissingen, of is het onderbewuste dominant? Stelling: De vrije wil bestaat niet

Kadertje: - Tot de opkomst van de natuurwetenschappen domineerde de kerk de discussie over de menselijke vrije wil. - Uit het godsdienstige wereldbeeld met een almachtige God ontstond het idee dat alles van tevoren vast staat en de vrije wil dus niet bestaat. Dit wordt determinisme genoemd. - Tegenwoordig wordt er naast de geesteswetenschappen ook door neurologen veel onderzoek verricht naar de vrije wil. In het Libet-experiment wordt bijvoorbeeld aangetoond dat hersenen al reageren voor dat mensen zich bewust zijn van hun intentie. Prof. Dr. Marc Slors, hoogleraar Cognitiefilosofie aan de RU ‘De vrije wil bestaat, maar tot op zekere hoogte. Ik geloof namelijk niet in een absolute vrije wil. Daaronder versta ik dat wij met exact dezelfde mind-set in exact dezelfde situatie op verschillende manieren kunnen handelen. We worden beïnvloed door onze omgeving, daarom is dat onmogelijk. ‘Hoewel we zelf besluiten wat we doen, zijn onze bewuste beslissingen niet zo belangrijk als we denken. De vraag of wat we besluiten ook ons handelen bepaalt, is de afgelopen tien jaar onder druk komen te staan door psychologisch en neurowetenschappelijk onderzoek. Die onderzoeken gaan grotendeels over de effectiviteit van simpele kortetermijnintenties en -besluiten. ‘Op de langere termijn hebben overwegingen wel veel invloed op ons handelen. Bewuste besluiten en intenties brengen ons in een toestand waardoor wij later, vaak onbewust, ook in kortetermijnbesluiten de neiging hebben naar die langetermijnbeslissing te handelen. Daarom blijven mensen, mits ze toerekeningsvatbaar zijn, ook altijd verantwoordelijk voor wat ze doen. Het punt is dat ik niet zie waarom het handelende “ik” niet ook grotendeels onbewust kan zijn. Zodra je dat accepteert, is er wat betreft onze vrijheid weinig aan de hand.’

Dr. Chiel van den Akker, Geschiedfilosoof aan de Vrije Universiteit Amsterdam ‘We hebben een vrije wil in zoverre dat we zelfbewust zijn. Dit bewustzijn schept de ruimte voor een vrije wil. Hoe beter het vermogen tot zelfkennis is ontwikkeld, hoe groter dit bewustzijn. ‘Wanneer een gebrek aan een vrije wil zou bestaan, zou dat grote gevolgen hebben voor onze samenleving. Een gemeenschap is niet voor te stellen zonder mensen die zich aan de geldende normen en waarden houden. Dit kan uit vrije wil, door zelfonderzoek te verrichten zodat je in volledig zelfbewustzijn aan die normen en waarden kunt voldoen. Als de vrije wil niet bestaat, zou een samenleving alleen in stand gehouden kunnen worden door dwang. Een voorbeeld hiervan is dwang door de overheid, zoals verkeersborden. ‘De vrije wil heeft een zekere invloed gehad op het verloop van de geschiedenis maar slechts zelden een bepalende. Niemand heeft bijvoorbeeld bewust het ontstaan van steden en staten gewild. Soms manifesteerde de vrije wil zich echter wel. Op momenten dat de sociale orde uiteen viel, kon men bewust de toekomst inrichten. De Franse Revolutie en de Amerikaanse burgeroorlog zijn hier voorbeelden van.’ Prof. Dr. Ap Dijksterhuis, hoogleraar Psychologie van het onderbewustzijn aan de RU en schrijver van ‘Het slimme onbewuste’ ‘Wanneer vrije wil wordt gedefinieerd als bewuste wil, bestaat het niet. Alle processen die zich in het bewustzijn van de mens afspelen zijn namelijk het gevolg van impliciete processen. Je zou kunnen zeggen dat mensen door het onbewuste worden gedreven en geen bewuste wil hebben. ‘Het idee dat we zelf iets besluiten is een illusie, die ons bewustzijn voor ons creëert. Vaak denken we aan een actie net voordat we deze uitvoeren. Daardoor lijkt het alsof die gedachte de oorzaak is van de actie. Dat is echter niet zo, een onbewust proces stuurt zowel de gedachte als de handeling zelf aan. ‘Om een samenleving te laten functioneren moet je wel doen alsof de vrije wil bestaat. Dat is namelijk het fundament van onze rechtspraak: je moet mensen verantwoordelijk kunnen houden voor hun daden. ‘Een van de zeer nuttige dingen waar we ons bewustzijn voor gebruiken is het inbeelden van situaties die kunnen plaatsvinden, maar niet zijn voorgekomen. Hierdoor kunnen we ons gedrag uit het verleden beoordelen en op basis daarvan ons gedrag in de toekomst aanpassen.’

Prof. Dr. Victor Lamme, hoogleraar Cognitieve Neurowetenschap aan de Universiteit van Amsterdam en schrijver van ‘De vrije wil bestaat niet’ ‘Er is geen onderzoek dat onomstotelijk aantoont dat vrije wil niet bestaat. Wel zijn er vele experimenten die laten zien dat de mens in essentie een primitief dier is. We worden niet door ratio maar door emoties gedreven en staan onder sterke invloed van wat andere mensen doen en vinden. Onterecht denken we dat er rationele overwegingen meespelen bij het maken van beslissingen. ‘We hebben systemen in ons brein waarmee we begrijpen wat er in de wereld gebeurt en wat soortgenoten om ons heen doen. Op een gegeven moment is de mens daarmee ook zijn eigen gedrag gaan interpreteren en voorspellen. Vervolgens is hij gaan denken dat die voorspellingen de oorzaak zijn van dat gedrag, maar dat is de omgekeerde wereld. Het brein stuurt gedrag aan en de motieven die we daarbij bedenken, komen in werkelijkheid pas achteraf. ‘Ondanks de afwezigheid van vrije wil blijven mensen verantwoordelijk voor wat ze doen. Wel zou ik graag willen dat er minder nadruk komt te liggen op de motieven die mensen geven voor hun daden. Die doen er immers niet toe.’

Prof. Dr. Jean-Pierre Wils, hoogleraar Theologische Ethiek aan de RU ‘Mensen bezitten geen volledig vrije wil. Ik denk bovendien dat vrijheid geen absoluut begrip is. Tijdens een leven groeit het en neemt het af. Niemand wordt met complete toerekeningsvatbaarheid geboren en bijna niemand sterft ermee. ‘Ik ben van mening dat de mens in beperkte zin een vrije wil heeft. Voor die vrije wil bestaan twee minimumvoorwaarden. Ten eerste moet complete dwang, bijvoorbeeld door middel van bedreiging met een wapen, afwezig zijn. Ten tweede moet men het eigen leven niet van de ene op de andere dag radicaal veranderen. Wanneer dit toch gebeurt, komt dat door een trauma of een extreme invloed van buitenaf. Met vrije wil zou een dergelijke omwenteling dus niets te maken hebben. ‘Kort gezegd krijgen mensen voortdurend prikkels van de omgeving die invloed uitoefenen. Iedereen heeft echter een eigen, creatieve verwerking van deze prikkels en maakt op basis daarvan zelf keuzes. We zijn in staat om onze motieven te evalueren en tot op zekere hoogte met onze driften om te gaan. De mens moet je daardoor zien als een actor in een complex netwerk.’

Tekst: Marjam Bahari en Mart Waterval Illustratie: Joost Dekkers

Klik hier voor alle artikelen van de ANS uit december 2010.