ANS

Drie hoogleraren en leden van de Jonge Akademie pleiten voor een eed die promovendi moeten afleggen tijdens hun promotie. Die suggestie deden ze tijdens een discussie over het voorkomen en opsporen van wetenschapsfraude, meldt het NRC. Neurofysioloog Huib Mansvelder, filosoof Ingrid Robeyns en aardwetenschapper Maarten Kleinhans menen dat met een dergelijke eed de onderzoekers moeten beloven kernwaarden van de wetenschap - zoals waarheidsvinding en onderzoek ten bate van de maatschappij - in het oog te houden. Onderzoekers die toch een Stapeltje doen zouden hun doctorstitel moeten kwijtraken. Wat de professoren echter belangrijker vinden aan de eed is dat deze 'een leidraad en ruggensteun kan zijn in het competitieve wetenschapsklimaat waarin de werkdruk hoog is'. Dit onderzoeksklimaat waarin onderzoekers in de verleiding kunnen worden gebracht om 'bochten af te snijden' baart hen grote zorgen. De onderzoekers zijn niet alleen voorstander van een eed, ze pleiten ook voor de komst van een onafhankelijke integriteitspersoon aan elke universiteit en voor colleges wetenschapsethiek voor jonge onderzoekers.

 

De onbetrouwbare onderzoeken van Diederik Stapel schieten nog steeds als paddestoelen uit de grond. Gisteren bestempelden de diverse commissies die het werk van de fopwetenschapper onder de loep nemen opnieuw een aantal publicaties als frauduleus. De commissie Levelt, die de fraude in Stapels thuisbasis Tilburg in kaart brengt, heeft dertien stukken onderzocht, waarvan bij negen iets niet in de haak is. Dit komt bovenop zeventien afgekeurde Tilburgse publicaties en drie hoofdstukken in boeken. Sommige onregelmatigheden die door de commissie werden gevonden zijn bijna lachwekkend. Zo vond zij datalijsten zonder een enkele missing of vrijwel identieke variabelen die niet bleken te correleren. Ook in Groningen heeft Stapel zijn sporen achtergelaten. De vijf artikelen en drie proefschriften die hij daar heeft geproduceerd zijn stuk voor stuk niet serieus te nemen. Wat dat betreft valt het aan de Universiteit van Amsterdam, waar Stapel zijn carrière begon, nog mee. Daar zit 'slechts' aan zes van dertig onderzochte artikelen een luchtje.

 

De commissie die de fraude van wannabe-wetenschapper Diederik Stapel in Tilburg onderzoekt, lijkt nu zelf niet helemaal zuiver op de graat. Aan de Universiteit van Tilburg is kritiek ontstaan op het opereren van deze commissie Levelt. Enkele promovendi en een co-auteur van Stapel hebben hun beklag gedaan bij de rector en Levelt over de werkwijze, wijze van rapportage en statistische analyses van de commissie. Dit weet Univers via anonieme bronnen te melden. Levelt ontkent niet dat er vragen bestaan over de werkwijze van zijn commissie, de Tilburgse rector magnificus Philip Eijlander bevestigt tegenover Univers dat er sprake is van ontevredenheid. Hij ziet hier echter het probleem niet van in: 'Hoor en wederhoor is een uitgangspunt dat de commissie breed hanteert. Uiteindelijk is het uiteraard aan de commissie om conclusies te trekken.' De soap rond Stapel is nog lang niet ten einde. Enkele weken geleden werd de omvang van de fraude pas goed duidelijk en komende zomer zullen er bij het verschijnen van het eindrapport van de commissie Levelt weer heel wat beerputten worden geopend.

 

Dat fraudeur Dirk Smeesters zichzelf niet schuldig achtte, konden we al lezen in het onderzoek dat eergisteren naar buiten kwam. Nu bevestigt de sociaal-psycholoog dit eens te meer met een interview in het Algemeen Dagblad. 'Ik ben geen Stapel. Ik heb geen gegevens verzonnen. Ik heb een wetenschappelijke fout begaan door gegevens weg te laten en niet te rapporteren wat ik heb weggelaten. Dat ik nu zo wordt neergezet doet me pijn.' Smeesters geeft in het interview toe dat hij zelf naar de vertrouwenscommissie is gestapt, omdat een Amerikaanse wetenschapper twijfelde aan zijn onderzoeken. Uit het onderzoek dat volgde, bleek dat Smeesters gegevens wegliet om onder andere significantie te verfraaien. Tevens ontbreekt er ruwe data van onderzoeken, dat komt volgens Smeesters omdat zijn harde schijf is gecrashed en hij de spullen is kwijtgeraakt. De fopwetenschapper had zijn ontslag al aangevraagd vanwege een burn-out, het enige pluspuntje is dat het universiteitsbestuur nu niet meer hoeft na te denken over het wel of niet accepteren van die aanvraag.

 

Don Poldermans, Diederik Stapel en recent Mart Bax, fraude is een terugkerend thema in de academische wereld. De controle schiet tekort. Kunnen studenten een steentje bijdragen bij het ontmantelen van valse onderzoeken?

Tekst:Mirte ten Broek en Cecile Vermaas
Illustratie:Rens van Vliet

Nederland was net bijgekomen van het bedrog door Diederik Stapel, toen er een nieuwe fraudeur werd ontmaskerd. Mart Bax, emeritushoogleraar Antropologie aan de Vrije Universiteit (VU), heeft 64 van zijn publicaties verzonnen en gegeven gastcolleges aan prominente Amerikaanse universiteiten uit zijn duim gezogen. Onderzoek wordt door collega’s besproken en door tijdschriften bekeken, maar desondanks zijn enkele onbetrouwbare onderzoeken toch nog gepubliceerd. Tegenwoordig is de controle bij tijdschriften al een stuk verbeterd ten opzichte van twintig jaar geleden, maar wellicht kunnen studenten en promovendi een handje helpen in het proces van wetenschappelijke controle.

Studenten met rode pen
Natuurlijk gaan de meeste onderzoeken volgens het boekje of worden er slechts slordigheidsfouten gemaakt. Controle op grotere schaal kan deze kleine probleemgevallen verminderen en verhoogt de kans op het uitfilteren van de rotte appels. Peter Pels, lid van de onderzoekscommissie die de fraude van Bax onderzocht, vindt het een risicovolle onderneming om studenten naar het werk van onderzoekers te laten kijken. ‘Het enige wat ik me nog kan voorstellen, is dat studenten bijvoorbeeld tijdens een methodologiecollege de voetnoten nalopen. Dat is ook een onderdeel van wat ik in de commissie heb gedaan.’ Een andere mogelijkheid is om studenten een vergelijking te laten maken tussen de primaire data en de resultaten die uiteindelijk in het artikel staan. Misschien is het een goed idee om studenten op een andere manier in te schakelen, namelijk wanneer een artikel op de tafel van de uitgeverij belandt. Studenten kunnen naast wetenschappers als peer reviewers door een tijdschriftredactie worden ingeschakeld om deze onderzoeken te controleren voordat ze worden gepubliceerd. Studenten controleren immers ook het werk van medestudenten dat in (studie)tijdschriften verschijnt. Dat kan naar een hoger plan worden getild.

Wetenschappers van de toekomst
Naast het nut voor de wetenschappelijke wereld, kan het inzetten van studenten ook voor henzelf van grote waarde zijn. Door in contact te komen met het werk van onderzoekers en de methodes die bij het controleren daarvan werkelijk worden gebruikt, worden studenten voorbereid op een wetenschappelijke carrière. Ze leren de regels van integriteit kennen en toepassen. Er is nog een andere manier om studenten dit bij te brengen. Ze zouden namelijk meer betrokken kunnen worden bij het onderzoeksproces zelf door over de schouder van de hoogleraar mee te kijken hoe goed onderzoek hoort te gaan. Evert van der Zweerde, hoogleraar Politieke Filosofie, beaamt dit. ‘Je komt dan uit bij masterstudenten die onderzoek doen. Ik denk dat je studenten daar best serieuzer kunt nemen dan nu gebeurt.’

Op goed vertrouwen
Promovendi staan nog dichter bij dit onderzoek dan masterstudenten. Zij zijn immers standaard betrokken bij het werk van hun promotor. Het zijn pupillen van Stapel zelf geweest die zijn onderzoek destijds in twijfel hebben getrokken. Toch zullen veel promovendi niet zo snel in hun voetsporen treden. Het is namelijk een gevaarlijke onderneming: ‘Promovendi zijn afhankelijk van hun promotor en lopen een enorm risico als blijkt dat hun aanklacht onterecht is. Je moet wel zeker zijn van je zaak’, aldus Van der Zweerde. Het aanstellen van een onafhankelijk vertrouwenspersoon, waar alle studenten terecht kunnen, is hiervoor een oplossing. Op de RU, evenals bij andere universiteiten, is al een vertrouwenspersoon voor wetenschappelijke integriteit aanwezig. Deze persoon werkt onafhankelijk en laat klokkenluiders anoniem blijven. Zo kunnen studenten ook zonder sluitend bewijs hun verdenkingen uiten, als die serieus zijn. Het is belangrijk dat studenten en promovendi van deze mogelijkheid gebruikmaken. Op deze manier kunnen ze zonder risico’s te lopen, meehelpen aan integere wetenschap.

Kritische wetenschap
Om het probleem echt op te lossen is meer nodig. Volgens Van der Zweerde is het creëren van een sfeer van ‘critical friends’ voor collega’s onder elkaar van belang. ‘Je moet nooit op de persoon spelen, maar wel zijn werk kunnen bekritiseren zonder dat iemand zich meteen beledigd voelt.’ In het rapport van de commissie Bax wordt dit ook benadrukt. Tevens moeten promovendi zonder problemen naar hun promotor kunnen stappen om commentaar te leveren. Dit is echter nog geen realiteit, dus om dubieuze onderzoeken te helpen voorkomen, kunnen studenten nu alvast worden ingezet. Zowel Pels als Van der Zweerde denken dat als iemand kwaad wil, diegene daar toch wel een weg voor vindt. Pels: ‘Ik denk wel dat wetenschappers die slordig zijn misschien nog een extra keer naar hun resultaten kijken, als bekend wordt dat bepaald onderzoek ook nog door studenten wordt gecheckt in het college.’ Voor een eventuele wetenschappelijke carrière en een goed besef van de waarde van integriteit in onderzoek, moeten studenten al vroeg in aanraking komen met het onderzoeksproces. Studenten zijn de toekomst van de wetenschap, neem hen serieus.