ANS

De stelling van deze maand: In huidige realityshows worden morele grenzen overschreden

Tekst: Janna Gerrits en Kiki Kolman

Voor een kijkje in het leven van een ander hoeven we allang niet meer tussen de gordijnen van de buurvrouw door te gluren. Realityshows zijn het afgelopen decennium een vast onderdeel van het dagelijkse televisieaanbod geworden. John de Mol en consorten brengen met alle plezier de passie en woede van anderen je kamer binnen, soms tot in het extreme. Dit jaar banjeren vijftien Nederlanders samen door de modder in het programma Utopia, met als doel een nieuwe samenleving op te bouwen. Reinout Oerlemans heeft aangekondigd Adam zkt. Eva op de buis te brengen, waarin potentiële koppels letterlijk aan elkaar worden blootgesteld: de eerste date is naakt op een onbewoond eiland. Gaan dit soort programma’s te ver of zijn zowel de mogelijkheden als de moraal onbegrensd?

Huub Evers, media-ethicus en lid van de Raad voor de Journalistiek ‘Op het gebied van reality-tv worden grenzen steeds opgerekt en soms overschreden. Producenten proberen elkaar telkens te overtreffen, dat zie je bijvoorbeeld bij Reinout Oerlemans’ Adam zkt. Eva en John de Mols Utopia. Een aantal mensen laat zich opsluiten onder het mom van een sociologisch experiment, maar de uiteindelijke bedoelingen zijn plat commercieel. Discussie in de media wordt door programmamakers vaak zelf aangewakkerd. Door mondjesmaat informatie over bijvoorbeeld het concept en de deelnemers los te laten, ontstaat gratis reclame. ‘Producers hebben de neiging deelnemers te manipuleren. Zodra zaken niet lopen zoals gehoopt, grijpt de crew in door bijvoorbeeld een nieuw personage te introduceren. In concepten als Temptation Island of De Gouden Kooi moeten mensen verliefd worden of elkaar de koppen inslaan, de middenweg is te saai. Wanneer een programma dit als doel heeft, worden morele grenzen overschreden. ‘Voor kandidaten zit het grootste risico bij de terugkeer in de gewone wereld. Relaties thuis kunnen op de klippen lopen. Veel deelnemers hopen op roem, maar dat kan flink tegenvallen. Het morele aspect van deze programma’s hangt daarom sterk af van hoe mensen van tevoren worden geïnformeerd over de risico’s en het effect van al die camera’s om hen heen. Ook nazorg is belangrijk. Bij Big Brother zei Ruud bijvoorbeeld achteraf dat hij niet had meegedaan als hij de gevolgen van zijn deelname van tevoren had geweten. ‘Als die uitzendingen tot gedonder leiden, is het excuus vaak: “die mensen wilden het zelf, wij hebben ze niet gedwongen”. De vinger wijst dan meestal richting de kandidaten, met andere woorden: je moet bij hen zijn. Dat is natuurlijk niet eerlijk, dan lopen de makers voor hun verantwoordelijkheid weg. Die vrijwilligheid is er voor een deel, maar mensen kunnen niet zomaar stoppen als zij ongelukkig zijn. Ze hebben immers, ook bij Utopia, een borgsom betaald en die werkt als een financiële stok achter de deur.’

Thomas Notermans, woordvoerder van mediaconcern Talpa Holding ‘Wat mij betreft zijn er geen bezwaren tegen realityshows. Utopia is bijvoorbeeld een heel interessant sociologisch experiment. We kijken hoe mensen reageren onder niet-alledaagse omstandigheden. Deelnemers zijn daarbij geen poppen in een spel en hebben zeggenschap over hun eigen doen en laten. Als kandidaten het niet leuk meer vinden, zijn ze vrij om te vertrekken. Een realityshow is geen gevangenis. De reden dat wij kandidaten toch een borgsom naar draagkracht vragen is dat niet iedereen dan vrijblijvend mee kan doen. ‘Toen Big Brother begon, was er veel discussie over welk effect het op mensen heeft als zij 24 uur per dag camera’s op zich gericht hebben. Toch kun je achteraf niet zeggen dat mensen daar geknakt of misvormd zijn uitgekomen. Kandidaten worden van tevoren uitvoerig lichamelijk en mentaal getest, ze moeten de situatie aankunnen. De verantwoordelijkheid van de programmamaker zit met name in de casting vooraf, alles daarna is vooral registratie. Alleen als mensen elkaar aanvliegen, grijpen we in. Natuurlijk wordt er niet gedacht: “We zetten Pietje en Marietje bij elkaar, die slaan elkaar binnen een dag de hersens in en dat is leuk voor tv”, maar je zoekt wel naar de meest interessante groepssamenstelling. Daarbij zijn tegengestelde karakters altijd van belang. ‘Als mensen zeggen dat we met Utopia tegen het morele randje aan zitten, is dat een compliment. We willen namelijk niet over de grens gaan, maar wel interesse wekken bij een groot publiek. In het realitygenre proberen we verhalen te vertellen zoals in soaps, maar dan met echte mensen. We kunnen daarbij niet de ethiek uit het oog verliezen, omdat we dat zelf niet willen en omdat reclame onze enige bron van inkomsten is. Adverteerders zijn bezorgd over hun imago en willen niet worden verbonden aan een programma dat moreel niet deugt. Niet alle publiciteit is goed. De kijker beslist daarin mee, want die kan ook iets anders kijken. Natuurlijk verschuiven grenzen. Dat gebeurt overal in de samenleving, televisie is daar een afspiegeling van.’

Bekijk hier de overige artikelen uit de februari-ANS.