ANS

De meest vervelende liedjes spoken vaak dagenlang door je hoofd. Wetenschappers uit verschillende disciplines doen onderzoek naar dit fenomeen. Waarom is de mens gevoelig voor muziek en wat zorgt ervoor dat hitjes ons bijblijven?

Tekst: Janna Gerrits en Gijs Hablous Illustratie: Jurgen Tesselaar

Dit artikel verscheen in de april-ANS.

Het luisteren van bepaalde liedjes kan allerlei emoties oproepen, van simpele vrolijkheid tot diepgewortelde nostalgie. Welke muziek voor deze gevoelens zorgt, verschilt per persoon. Nummers die blijven hangen zijn juist voor veel mensen hetzelfde. Sommige hitjes die je op donderdagavond in de Molenstraat hoort, spoken zaterdag nog steeds door je hoofd. Zo kan de tekst van YMCA je dagenlang achtervolgen. Niet zelden zijn deze oorwurmen, zoals wetenschappers ze noemen, een bron van irritatie. In de wetenschappelijke wereld lopen de meningen uiteen over deze kwestie. Hoewel er geen volledige consensus bestaat over de processen achter muziek, is een ding duidelijk: de verklaring ligt in onze hersenen. Hoe denken onderzoekers uit verschillende wetenschapsgebieden over muzikale mysteries?

Origine Over de oorsprong van muziek is nog veel onduidelijk. Zo vertelt Vincent Meelberg, musicoloog en docent Algemene Cultuurwetenschappen aan de RU, dat bepaalde theorieën stellen dat taal en muziek dezelfde oorsprong hebben en vervolgens uit elkaar zijn gegroeid, ‘maar er zijn ook onderzoekers die beweren dat de basis al verschilt.’ Neuroloog Cyrille Ferrier legt ook een link met taal: ‘Zangvogels worden bijvoorbeeld als model voor spraak- en taalonderzoek gebruikt. Zij gebruiken muziek om te communiceren. Het kan dus zijn dat taal uit muziek is ontstaan of vice versa, maar dit is een kip-en-ei-verhaal dat de wetenschap nooit zal ontrafelen.’ Meelberg stelt dat nog niet is bewezen of muziek wel of geen evolutionaire noodzaak heeft. Ferrier beaamt dit met een knipoog: ‘Rocksterren worden aanbeden, misschien heeft dat toch iets te maken met voortplanting.’ Darwin dacht wel dat muziek bestond om een seksuele partner aan te trekken. Deze theorie lijkt echter niet op te gaan, omdat mannen en vrouwen op dezelfde manier muziek maken en er hetzelfde naar luisteren. Het ene geslacht gebruikt muzikaliteit dus niet als lokmiddel voor het andere. Meelberg vermoedt wel dat een van de redenen waarom muziek bestaat, in de menselijke natuur ligt. ‘Het ritme van muziek kan worden gecorreleerd aan cyclische processen in het lichaam, zoals het kloppen van ons hart.’

De kracht van herhaling De cyclische processen in het lichaam vertonen een parallel met de herhaling in muziek. Volgens Jan van Balen, promovendus op het gebied van ICT-muziekonderzoek, wordt een liedje daardoor catchy. ‘Aanstekelijke nummers voldoen bijna altijd aan bepaalde criteria, ze bevatten veel herhaling of een specifiek herkenbaar stukje.’ Daarbij moet een nummer ook juist iets nieuws hebben, wil het blijven hangen. Deze balans maakt pakkende liedjes tot een succes: ‘Het moet zowel intuïtief als onverwacht zijn. Waar het nieuwe, onverwachte aspect precies uit moet bestaan, onderzoeken we nu.’ Neurologisch neuriën Toch blijven niet alleen lekker klinkende nummers in je hoofd zitten. Van Balen en Meelberg maken een duidelijk onderscheid tussen catchy nummers en oorwurmen. Het laatste is een catchy liedje dat tegen je zin je hoofd binnendringt en niet verdwijnt, of je het nu mooi vindt of niet. ‘Wat een catchy nummer precies tot oorwurm maakt is nog niet wetenschappelijk aangetoond, maar vermoedelijk is pure herhaling, een loop, de succesformule. Het refrein van I Follow Rivers kun je bijvoorbeeld eindeloos doorzingen’, aldus Van Balen. Neuroloog Ferrier levert interessant bewijs voor dit vermoeden. Hij plaatste elektroden direct op de hersenen van een proefpersoon en liet diegene naar een zich steeds herhalend stukje spraak luisteren. ‘De resultaten van de scan lieten zien dat een specifiek gedeelte van het brein verhoogd actief werd. Dit gebied wordt onder andere geassocieerd met het luisteren naar muziek.’ Hoewel tot dusver slechts één proefpersoon werd onderzocht, noemt Ferrier het een interessante bevinding. Hij voegt toe dat we automatisch van gesproken tekst een melodie maken, zolang dezelfde tekst vaak genoeg wordt afgespeeld. ‘Deze resultaten vormen mogelijk een mooie aanzet tot verder onderzoek naar oorwurmen.’

Nostalgisch verlangen Naast bepaalde kenmerken van een liedje spelen ook nostalgische gevoelens een rol bij het bewaren van muziek in het brein. ‘Het is bekend dat we muziek die we tussen ons vijftiende en vijfentwintigste levensjaar luisteren, beter opslaan’, vertelt Van Balen. Dit verschijnsel wordt het reminiscentie-effect genoemd en gaat ook op bij herinneringen aan gebeurtenissen uit deze levensfase. Volgens Meelberg komt dit doordat deze periode zeer bepalend is voor de vorming van je persoonlijkheid. Luister dus – voor het te laat is – muziek die je ook op je tachtigste nog kunt waarderen.

Bekijk hier de overige artikelen uit de april-ANS.