Uit de Oude Doos: Donsdier of donjon

Iedere twee weken rakelt ANS herinneringen op door een artikel uit de archieven te plukken. Deze week in de nostalgische rubriek: moet de toren terug?

BREKEND NIEUWS! De gemeente Nijmegen mishandelt op grote schaal een dier. Aanstaande weekend zal het laatste moment zijn voor dierenliefhebbers om afscheid te nemen van het gigantische konijn in het Valkhofpark. Deze treurige gebeurtenis herinnert ons aan de tijd van de donjon. Lang geleden sierde een grote toren, de donjon, dezelfde locatie. Het was oorspronkelijk slechts een schuilplaats voor adel gedurende belegeringen, maar in de kortste tijd verrezen er omheen meerdere gebouwen en was de Valkhofburcht geboren. Later zag men het bouwwerk echter als een symbool voor onderdrukking en werd het met de grond gelijk gemaakt.

In 2005 bedachten bewoners dat een donjon de Nijmeegse skyline toch niet zou misstaan en vroeg ANS aan twee experts wat de voors en tegens waren. Hij is er nooit gekomen en met het verdwijnen van het uitkijkkonijn ontstaat wederom een leegte. Misschien is er toch toekomst voor de donjon? Hoe het ook zij: lees hieronder het artikel uit de oktober-ANS van 2005.

Donjonaffaire

In ‘Welles Nietes’ redetwisten iedere maand twee deskundigen over een wetenschappelijk vraagstuk. In deze aflevering: moet de donjon worden herbouwd?

Tekst: Maartje Bakker, Roel Neijts en Axel Venker

Denk je dat hier in de zomermaanden niets te beleven valt, blijkt onze stad in de komkommertijd strijdtoneel te zijn geweest van een verhitte discussie. Op verzoek van De Gelderlander schreven meer dan zevenhonderd mensen de krant aan om hun mening over de mogelijke herbouw van de donjon te ventileren. Een ruime meerderheid pleitte vóór de herbouw van de middeleeuwse toren in het Valkhofpark. Vanwaar deze consternatie? Sinds een paar maanden siert een provisorische donjon het park ter gelegenheid van de tweeduizendste verjaardag van Nijmegen. Deze tijdelijke uitvoering is opgetrokken uit steigermateriaal, bekleed met bedrukt geveldoek. De replica blijkt erg populair te zijn: binnen twee maanden waagden al 25 duizend bezoekers de klim of het lifttochtje naar boven. De oorspronkelijke versie van de imposante toren verrees in de twaalfde eeuw op last van keizer Frederik Barbarossa. Tijdens vijandige belegeringen trokken de burchtbewoners en Barbarossa’s manschappen zich terug in de donjon. Om de toren optimaal tegen indringers te beschermen waren er geen buitendeuren. Men klom met ladders via de hooggelegen ramen de toren in. Daar konden de adellijke angsthazen hoog, droog en met het nodige proviand de aanval doorstaan. Rondom de donjon verrezen steeds meer bijgebouwen zoals stallen, woonruimten en wapenbergingen. Het geheel vormde de bekende Valkhofburcht; tegenwoordig herinnert enkel nog anderhalve kapel aan die gloriedagen. Zo geleidelijk als de vesting werd opgebouwd, zo abrupt verdween het vroegere boegbeeld van de Keizerstad. In de patriottentijd zag men de toren als symbool van feodale overheersing. In 1796 moest hij het veld ruimen voor een in die tijd modieus park, compleet met ruïne. Het gros van de stenen waaruit de eens zo glorieuze vesting was opgebouwd, kon dienen als ondergrond voor straatstenen of werd vermalen tot cement. Einde Valkhofburcht, einde donjon. Tot voor kort. Het opnieuw neerzetten van historische gebouwen is een trend in Nederland. Ook Nijmegen is nu bevangen door herbouwlust. Op verzoek van enthousiaste bezoekers is de Valkhofvereniging een handtekeningenactie gestart voor een donjon in steen. Drieduizend mensen toonden zich al voorstander van het idee. In de nepdonjon hangt slechts een lijst voor voorstanders van de herbouw; tegenstanders kunnen daar hun mening niet uitten. Hier wel. ANS peilt de mening van twee Nijmeegse deskundigen met de volgende stelling: de donjon moet worden herbouwd.

Welles: Prof. dr. P.J.A.N. Rietbergen, hoogleraar Geschiedenis ‘Al staat de donjon er nog maar een paar maanden, Nijmegen is al niet meer voor te stellen zonder dat visuele middelpunt. Alle wegen naar de stad zijn georiënteerd naar de toren. De afbeeldingen waarop de toren als dominante factor in het nieuwe stadsbeeld naar voren komt, staan op ons netvlies gebrand. Wanneer ik vanaf de Waal naar de Keizerstad keek, zag ik, tot voor kort, een onvolledig stadslandschap. ‘In het Verdrag van Venetië uit 1964 wordt door architecten en deskundigen een restauratiefilosofie uiteengezet. Die gedachte houdt in dat door goede bescherming van historische plekken, waardevolle overblijfselen beter worden geconserveerd. Mensen die dat soort theorieën ophangen, wonen altijd in villa’s in de buitenwijken. De bestuurders moeten zich in dit geval laten leiden door de mensen die in de stad leven: zij moeten er tegenaan kijken. Als de stadsbewoners vinden dat de donjon bij Nijmegen als leefomgeving hoort, dan moet hij terugkomen. ‘De toren is met een hoge mate van betrouwbaarheid te reconstrueren: vanwege zijn grootte is hij vaak afgebeeld op stadsprenten. In landen om ons heen is dit fenomeen, het bouwen naar oude tekeningen, geen onbekend terrein. Een groot gedeelte van de monumenten van Frankrijk, Duitsland, Polen en Rusland is herbouwd. ‘Daarnaast is het belangrijk te vermelden dat de toren op een volledig vrije plaats staat: er hoeft geen grassprietje voor te sneuvelen. Door herbouw verenig je juist de drie belangrijkste elementen van het Valkhof: de Ottoonse kapel, de Sint Nicolaaskapel en de donjon. ‘Bij herbouw zal wel een gedeelte van de archeologische monumenten moeten wijken voor fundamenten en derhalve moeten worden opgegraven. Maar wat hebben we er aan als de resten onder de grond blijven? Graven dient de wetenschap. Wel moet je volgens de regels van het Verdrag van Malta te werk gaan. Dit houdt in dat je zorgvuldigheid moet betrachten. Net zoals bij de Betuwelijn komt er dan een team van archeologen die de bodem vóór de bouw onderzoeken. We zeggen toch ook niet: “De Betuwelijn mag er niet komen, want op de route liggen Romeinse legerplaatsen." ‘Nijmegen is voor een fors deel afhankelijk van het toerisme. De toren maakt de stad absoluut aantrekkelijker. Daarbij hoeft de toren niet alleen als attractie te fungeren; er zijn tal van andere zinnige bestemmingen voor denkbaar. Er zou bijvoorbeeld een restaurant in kunnen komen, of ruimte voor culturele activiteiten. Geld zal geen probleem zijn: de donjon is een heel concreet en prestigieus object. Daarom zou het mij niet verbazen als er voor de bouw sponsoren zijn te vinden. ‘Iedereen die sfeer wil in Nijmegen, zou voor de herbouw moeten zijn. Het geeft onze stad meer smoel. Dat is hard nodig: je schrikt je lam als je door het centrum loopt. Aan de gevels van de HEMA en V&D en aan Plein '44 moet absoluut iets worden gedaan. En die toren moet gewoon terug.’

Nietes: Dr. J.G.G.M. Rosendaal, docent Geschiedenis ‘Het idee alleen al, het is belachelijk dat er überhaupt over gepraat wordt. Nederland heeft in 1993 het verdrag van Malta ondertekend. Dit verdrag houdt in dat je archeologisch bodemmateriaal niet mag aantasten tenzij dat strikt noodzakelijk is. Zo’n noodzaak kan bijvoorbeeld een duidelijk omschreven economisch belang zijn. In dit geval is er geen enkel argument aan te voeren, waarom herbouw noodzakelijk is, en bovendien op zo’n archeologische toplocatie het bodemarchief te frustreren. De Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek heeft toegestaan om deze reconstructie wel neer te zetten op voorwaarde dat het archeologisch materiaal gegarandeerd onaangetast wordt. Waar dit bodemarchief uit bestaat weten we maar ten dele, maar ongetwijfeld zullen er restanten in zitten van de pre-Barbarossa burcht. Mogelijk liggen er zelfs Romeinse resten. Nu hebben we bepaalde technieken om die grond te kunnen onderzoeken, maar over honderd of tweehonderd jaar moet die grond nog steeds onderzocht kunnen worden. Dan zijn er immers betere methoden waarmee de huidige kennis kan worden getoetst. Het gaat hier om de bekende falsificatie die de wetenschap wil hanteren. Wat we nu weten, moet kunnen worden getoetst, ook in de toekomst. ‘Trouwens, Nijmegen heeft nauwelijks een rooie cent, wie betaalt die herbouw dan? En moet die donjon, landmark of niet, dan zo quasi middeleeuws zijn? Hoe de oorspronkelijke toren er uit heeft gezien weet niemand. Er is geen bouwtekening van de oorspronkelijke toren die in 1796 is gesloopt. Er zijn wel plattegronden van het interieur, maar we weten niet eens hoe hoog de toren was, er is geen enkele maat bekend. Volgens sommige afbeeldingen zijn er bijvoorbeeld vijf raampjes op een bepaalde plek, volgens anderen weer vier. Het zal nooit een exacte reconstructie zijn van wat er heeft gestaan. 'Dus wat je gaat bouwen is hoe dan ook een weergave van het huidige idee over het uiterlijk van die toren. Dat betekent dat men over twintig jaar misschien wel heel anders denkt over het echte aanzien van de toren. Je kunt net zo goed iets moderns bouwen dat niet zo kitsch is. ‘Dat de donjon er niet staat, maakt die plek juist tot een monument. Het Valkhofpark, dat op de plaats van de burcht werd aangelegd, heeft namelijk veel historische waarde. Het is een typisch plantsoen uit de Romantiek, ontworpen door de beroemde parkarchitect Zocher, tevens ontwerper van het Amsterdamse Vondelpark. Er wordt overigens al jaren gepleit voor restauratie van het park in Nijmegen door het Platform tot Behoud van het Valkhofpark. ‘Toch is mijn belangrijkste reden om tegen de herbouw te zijn, dat ik me bezighoud met de periode van de Bataafse Republiek, ook wel de Nederlandse Revolutie. De Valkhofburcht is in die periode gesloopt, mede omdat het een symbool was van feodale overheersing. Het afbreken van de burcht in 1796 is een historische feitelijkheid. Daarmee is het een soort Nederlandse Bastille, en zou je de Franse Bastille wel willen herbouwen?’